Godišnjica napada nacističke Nemačke na Kraljevinu Jugoslaviju: Kako je Beograd uvučen u rat?

U ranim jutranjim časovima 6. aprila 1941. godine, započeo je napad nacističke Nemačke na Beograd i Kraljevinu Jugoslaviju. Nemačka i njene saveznice Italija, Bugarska i Mađarska, Kraljevinu Jugoslaviju su napale bez objave rata.

Koliko se zna, u vazdušnim napadima na Beograd koji su započeli oko 6.30 i trajali, u više naleta, tokom dva dana, učestvovala su 484 nemačka vazduhoplova, od čega 234 bombardera i približno 120 lovačkih aviona.

Precizan broj žrtava nikada nije utvrđen, a najčešće se uzima da je bilo 2.274 poginulih.

Nemačke procene govorile su da je žrtava bombardovanja Beograda bilo između 1.500 i 1.700.

U Beogradu je u vazdušnim napadima uništen veliki deo stambenog fonda, objekti infrastrukture, ali i brojni objekti kulture i hramovi.

Wikimedia/Historical Archive of Negotin

Posebno je tragična sudbina nacionalne biblioteke, čije je staro zdanje na Kosančićevom vencu zahvatio požar koji nije ugašen.

U požaru je tada izgoreo bibliotečki fond sa oko 350.000 knjiga i drugih publikacija, uključujući i brojne rukopise i razne starine. Bio je to velikim delom nenadoknadiv gubitak.

Državni udar

Napadom je Kraljevina Jugoslavija uvučena u Drugi svetski rat, uprkos upornim nastojanjima vlasti u Beogradu da se drže neutralno.

Čak je i pučistička vlada Dušana Simovića koja je oblikovana po obaranju namesništva kneza Pavla, državnim udarom 27. marta, obećavala da će se držati prethodnih sporazuma i da je puč, navodno, bio samo unutrašnje pitanje.

Aprilski napad na Jugoslaviju bio je odmazda za 27. mart 1941., kada je oborena vlada i namesništvo čija je prva ličnost bio knez Pavle Karađorđević.

Vlada kneza Pavla na svaki način je nastojala da održi zemlju daleko od rata.

Knez Pavle, čije su sve simpatije bile na strani Londona, bio je bolno svestan da saveznička pomoć neće uslediti i konačno se odlučio da nevoljno prihvati nametnuo pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu, što je potpisano 25. marta u Beču.

Kraljevina Jugoslavija je pritom dobila garancije da neće biti zahtevano njeno učešće u ratu, pa ni prelazak nemačkih trupa preko njene teritorije.

Pošto se odmah potom dogodio državni udar 27. marta, u Berlinu je odlučeno da se Jugoslavija napadne i uništi.

SPC imala posebnu ulogu

U Berlinu je odmah sazvan Ratni savet i odlučeno da se, paralelno sa prethodno pripremljenim napadom na Grčku, napadne i Jugoslavija. Prevashodni cilj bio je onemogućavanje povlačenja jugoslovenskih trupa ka Grčkoj.

Pošto se dogodio puč, u Beogradu i drugim gradovima zemlje 27. marta 1941. usledile su masovne demonstracije, kao izraz podrške puču i zapadnim saveznicima. Najveći deo srpske kulturne i političke elite oduševljeno je podržao puč 27. marta.

Posebnu ulogu imao je vrh SPC, na čelu s patrijarhom Gavrilom Dožićem, koji je govorio o kosovskom izboru, opredeljenju za carstvo nebesko i slično.

Wikimedia/Historical Archive of Negotin

Beogradsku vladu je o času napada prethodno obavestio, sasvim precizno, vojni ataše Kraljevine Jugoslavije u Berlinu pukovnik Vladimir Vauhnik, vrhunski obaveštajac.

Kraljevina Jugoslavija napadnuta je zapravo u noći 5. na 6. april, na Dunavu, kod Sipa, u Đerdapu.

Paralelno je invazija započela kako iz vazduha tako i na kopnu i to sa prostora Nemačke, današnje Austrije, Mađarske, Bugarske, Italije, uključujući tada italijansku Albaniju.

Napad iz pravca Bugarske

Od zemalja koje su okruživale Kraljevinu Jugoslaviju, osim Grčke koja je već bila napadnuta u jesen 1940, u napadu nije učestvovala jedino Rumunija.

Grčka, koja je tada već uveliko bila uvučena u rat, napadom Italije oktobra 1940. grčevito i uspešno se branila sve dok je bila suočena isključivo sa italijanskim trupama. Tu se zapravo i nalazio pretežni motiv Berlina za pritisak na Jugoslaviju i potom napad.

Naime, pošto su se Britanci iskrcali u Grčkoj, Nemačka je bila odlučna da odstrani prisustvo britanskih formacija sa jugoistoka Evrope. Tako se i dogodilo da je nemačka okupacija Jugoslavije odmah nastavljena daljim prodorom u Grčku i okupacijom i te zemlje.

Na teritoriji Grčke nalazilo se oko 50.000 trupa pod komandom Londona, ekspedicioni korpus, a zapovednik je bio general Henri Vilson.

Ispostavilo se da ničim nisu pomogli odbrani Grčke koja je okupirana do kraja aprila. Pošto su se Britanci velikom brzinom tada izvukli na Krit, usledio je nemački desant, pa su britanske trupe pobegle u Egipat.

U tom smislu bio je usmeren i nemački napad na Jugoslaviju. Težišni pravac napada bio je iz pravca Bugarske na prostor Vardarske doline, najviše sa ciljem da se onemogući povlačenje jugoslovenskih snaga u Grčku i oblikovanje nečeg što bi ličilo na Solunski front, kakav je postojao u Prvom svetskom ratu.

Otpor uglavnom bio uzaludan

Marta 1941. Jugoslavija je bila u potpunom okruženju. Pošto je Francuska okupirana juna 1940, na evropskom kontinentu nije bilo otpora Nemačkoj.

Rat protiv Nemačke je tada vodila isključivo Britanija. Prethodno, Nemačka je okupirala, posle Čehoslovačke, Poljsku, odnosno, podelila je sa Sovjetskim Savezom.

Okupirane su takođe Danska, Norveška, Belgija, Holandija, Luksemburg, Francuska. Sovjetski Savez je paralelno okupirao istočni deo Poljske, Estoniju, Letoniju, Litvaniju, Besarabiju i zaratio sa Finskom.

Wikimedia/Historical Archive of Negotin

Nemačke trupe su pritom ušle u Mađarsku, Rumuniju, a zatim i u Bugarsku početkom marta 1941., odakle je planirana invazija Grčke. U potpunom okruženju, u sred okupirane Evrope, otpor Jugoslavije delovao je bezizgledno.

Vojska koja je već mesecima bila u vanrednom stanju, pri čemu su se kontigenti rezervista smenjivali, u trenutku napada bila je popunjena, za ratni sastav, između 70 i 90 odsto, kako gde, ukupne brojnosti oko 1.200.000.

Tehnička opremljenost nije bila na potrebnom nivou.

U najboljem stanju je bilo vazduhoplovstvo. I pored herojskog otpora na više nivoa, posebno vazduhoplovaca, odnos snaga i opšti položaj Jugoslavije je bio takav da je otpor uglavnom bio uzaludan, posebno imajući u vidu da su nemačke trupe prodorom iz Bugarske munjevito zauzele Vardarsku dolinu, pa je povlačenje prema Grčkoj, po uzoru na situaciju u Prvom svetskom ratu, onemogućeno.

Beograd zauzet 13. aprila

Od prvog dana rata, Vrhovna komanda nije kontrolisala situaciju. Prilikom šestoaprilskog bombardovanja Beograda poginuo je i jedan član vlade, ministar Fran Kulovec, predstavnik Slovenačke narodne stranke.

Evakuacija Simovićeve vlade iz Beograda započela je odmah 6. aprila. Pošto je postalo nesumnjivo da je situacija haotična, već 8. aprila vladu je napustio potpredsednik Vlatko Maček, čelnik Hrvatske seljačke stranke, kao i ministri iz Hrvatske Josip Torbar, Bariša Smoljan i Ivan Andres.

Isto je učinio i Džafer Kulenović, prvi čovek Jugoslovenske muslimanske organizacije. Već tokom prva dva dana, rata Nemci su presekli Moravsko vardarsku dolinu. Skoplje je zauzeto 7. aprila, a u Zagreb su ušli 10. aprila.

Beograd je zauzet 13. aprila. Tokom poslednje sednice Simovićeve vlade u zemlji, održane u Nikšiću, 15. aprila, usvojena je sugestija Slobodana Jovanovića da vojska potpiše kapitulaciju, ali ne i država.

Wikimedia/Historical Archive of Negotin

U skladu sa takvim nalogom, kapitulaciju su 17. aprila, u Beogradu, u zgradi poslanstva Čehoslovačke, tada takođe okupirane, potpisali bivši ministar Aleksandar Cincar Marković, koga je, inače, Simovićeva vlada stavila u konfinaciju, i general Radivoje Janković.

Pripadnici jugoslovenske vojske odvedeni su u zarobljeništvo, isključivo Srbi i Slovenci, svi drugi su pušteni.

Uz vladu Dušana Simovića, u emigraciju je odveden i kralj Petar II, proglašen punoletnim po izvršenom puču 27. marta, uglavnom nesvestan šta se događa. Posle kratkotrajnog boravka u tada britanskoj Palestini i Egiptu, našli su se u Londonu.