Šta imaju zajednično Beograd, Rim i Užice - jedinstveni prostori pod budnim okom građana

Uprkos permanentnom procesu urbanizacije svetskih gradova, savremeno prostorno i urbanističko planiranje izdvaja čuvanje i zaštitu velikih zelenih prostora kao posebno važan parametar u cilju zaštite javnog zdravlja stanovništva, regulisanja mikroklime u gradskim područjima i očuvanja prisustva prirode sa kojom delimo životnu sredinu. 

Tako imamo javne parkove, gde čovek kontroliše i oblikuje biljne i životinjske vrste, ali i gradske šume, veće zelene prostore u samom sastavu gradova, koji su stanište vrstama koje određuje priroda. To su dragoceni prostori, važni regulatori prirodnih procesa i klimatski gradski ventili, koji su namerno, planski ostavljeni bez infrastrukture i sadržaja i gde je prisustvo čoveka redukovano na ljubitelje prirode. 

Jednostavno rečeno, u gradskim parkovima žive ptice pevačice, trava se redovno kosi a trule grane orezuju.

U gradskim šumama žive mišari, divlje svinje i lisice, a opalo lišće i trula debla su hrana za mlada stabla. Navešćemo primere tri grada sa značajnim šumskim prostorima u svom sastavu, Užica, grada srednje veličine i primere dve evropske metropole, našeg glavnog grada i Rima.

Slučaj užičke klisure

Prirodni elementi nekih balkanskih gradova na dodiru planine i ravne kotline su uticali da oni budu koncipirani sa nukleusom u tački izlaska reke iz strme klisure u široko polje. Kontrast u morfologiji terena doprinosi da se gradovi nesmetano šire po polju, dok im je zaleđe starog centra rezervisano za prirodu. Ovakvu sliku vidimo u Sarajevu, Prizrenu, Peći, Banjaluci, Valjevu. 

U Užicu je predeo klisure reke Đetinje neposredno naslonjen na izgrađeno područje i počinje već od gradske plaže i stare tvrđave. Ovaj jedinstven spoj urbanog i prirodnog u sebi sadrži nominovani prirodni predeo i kulturna dobra fortifikacionog, sakralnog, tehničkog i arheološkog sadržaja. 

Prirodno dobro Klisura Đetinje na površini od 856 hektara u procesu je proglašenja za predeo izuzetnih odlika i odlikuje ga očuvana priroda u neposrednom okruženju urbane naseobine, dramatičan reljef, termalno-mineralni izvori, bukova zajednica Zelenika zaštićena kao opšti rezervat prirode i raznovrstan biljni i životinjski svet, sa velikim brojem endemičnih i ugroženih vrsta.

Klisura je između ostalog stanište za 110 vrsta leptira, kao jedno od osobenosti područja od nacionalnog značaja. 

Uprkos negostoljubivom planinskom terenu i gustoj šumi, čoveku je omogućen veoma jednostavan pristup linijom dugom 12 kilometara.

Napušteni koridor železničke pruge uzanog koloseka Beograd – Sarajevo – Dubrovnik, pre nekoliko godina je recikliran u pešačku i biciklističku zelenu stazu, kojom građani danas kroz tunele, useke, nasipe i mostove pešače i bicikliraju, prateći nivelete i krivine koji su projektovani za železnicu. 

Duž ponovo aktivirane infrastrukture planski su postavljeni sadržaji u službi očuvanja prirode, nemotorizovane rekreacije, obrazovanja, naučno-istraživačkih programa i izletničkog i ekološkog turizma. Ovaj u svetu popularan koncept saobraćajne i rekreativne reciklaže se u Srbiji prvo razvio u Užicu.

Unsplash

Beogradski ritovi i ostrva

Dunav i Sava i njihovo ušće u Beogradu formiraju predeo i sliku po kojoj je Beograd jedinstven i nadaleko prepoznatljiv.

Za razliku od većine evropskih gradova (Rima, Pariza, Budimpešte, Praga) u kojima su obale zatrpane građevinama, a kejovi prometne saobraćajnice, beogradske obale su uglavnom zelene, sa šetalištima, biciklističkim stazama i sadržajima prilagođenim rekreaciji i slobodnom vremenu građana, kao veliki kvalitet i važan resurs. Tek se u zaleđu priobalnih parkova na nadvišenim obalama pružaju stari Beograd, na drugoj obali Zemun i moderni blokovi Novog Beograda između njih.

Najveća evropska reka Dunav i najveća balkanska reka Sava na svom sastavu tvore različite oblike matičnih rečnih tokova, rukavaca i rečnih ada.

Znamo koliko je geostrateški položaj Beograda bio značajan svim narodima i vojskama koje su želele da vojno, ekonomski i kulturno kontrolišu jugoistočnu Evropu, jer prostor beogradskog ušća u sebi sublimiše hidrografske, geomorfološke i kulturno-istorijske elemente od najviše vrednosti za evropski kontinent.

Kao rezultat viševekovnog bežanja gospodara Beograda od velikih i nepredvidivih voda, danas imamo sačuvane značajne prostore gradskih šuma u dubini Ade Ciganlije, celom dužinom ritske i vodoplavne banatske strane, kao i u središtu prostora ušća, gde se nalazi Veliko ratno ostrvo, koje je 2005. godine proglašeno za prirodno dobro u kategoriji predela izuzetnih odlika.

Unsplash

Ostrvo je takođe ritskog karaktera, nepodesno za čovekove aktivnosti koje zahtevaju ozbiljniju infrastrukturu. Značajno je kao stanište u neposrednom urbanom okruženju za 185 vrsta ptica, za svet vodozemaca, riba i insekata, a zimi se može videti i krupna divljač, koja preplivava Dunav u potrazi za hranom. Predelom ostrva gazduje JKP Zelenilo Beograd. 

Osim letnjeg privremenog pontona za potrebe plaže, ne postoji stalna suva veza između ostrva i kopna, pa je dostupnost za građane svesno planski otežana.

Međutim, moramo da pomenemo primerene sadržaje u funkciji kupališta na Lidu, kao i zabavno-edukativne programe za školarce u paviljonu Dečjeg kulturnog centra i JKP Zelenila.

Akvatorije Dunava i Save sa rečnim ostrvima i zelenim zaleđem, zajedno sa linearno postavljenim gradskim šumama u Topčideru, Banjici, dedinskim dvorovima i Košutnjaku u dalje prema Avali i Stepinom lugu, predstavljaju dragocenu mrežu zelenih prostora, korektore beogradske mikro-klime i zelene tampone između stambenih naselja.

Rimske šume

Skandinavske metropole su najdalje otišle u očuvanju i zaštiti gradskih šuma i promociji njihovog adekvatnog korišćenja u skladu sa prirodnim zakonima.

Mi ćemo kao primer iz razvijenog zapadnog sveta uzeti Rim, koji je klimatski i mentalitetski Beogradu mnogo bliži. Iako Rim iz našeg turističkog ugla poznajemo kao gusto izgrađeni drevni grad sa nekoliko velikih parkova u sklopu istorijskih vila, njegova zelena slika je znatno drugačija kada se izađe iz istorijskog centra. 

U metropolitenskom području danas je pod zaštitom 18 prirodnih rezervata sa ukupno 37.000 hektara gradskih šuma, veoma razvijena mreža zaštićenih parkova prirode različitog karaktera: od brdskih šumskih ili priobalnih šumskih prostora do zaštićenih poljoprivrednih površina i pašnjaka. Nekoliko njih se kao klinovi duboko uvlače u izgrađeno gradsko tkivo i aktivno učestvuju u kreiranju zelene slike grada.

Gradske šume su ustaljeno zaštićene zakonom, imaju upravljača iz javnog ili civilnog sektora i pod budnim su okom zainteresovanih udruženja i građana.

Unsplash

Poznati primer se nalazi duž čuvenog antičkog puta Via Appia Antica, čije je okruženje zaštićeno kao regionalni park na 3.300 hektara, prebogat arheološkim ostacima, koga sa pravom nazivaju Roma imperiale e rurale – carski i seoski Rim.

U zoni morske obale i ušća Tibra nalazi se Riserva naturale del Litorale Romano, područje slično Velikom ratnom ostrvu, zaštićeno stanište za 160 vrsta ptica, dok se na severnim brdima pruža Riserva naturale di Monte Mario, područje šuma i bogataških vila sa velikim vrtovima, slično beogradskom Dedinju i kompleksu kraljevskih dvorova.   

Ova impresivna mreža zelenih područja nastala je velikim delom kao rezultat višedecenijske borbe različitih ekoloških organizacija, poljoprivrednih udruženja, građanskih inicijativa ili novinara, u sprezi za vlastima na različitim nivoiima, koji su u svom interesu, nezavisno jedni od drugih, delovali u cilju sprečavanja građevinske ili saobraćajne agresije koje je nametao savremeni grad. I u Srbiji su danas takve aktivnosti postale svakodnevne.

Zajedničko svim pomenutim prostorima gradskih šuma jeste da su zaštićeni zakonom, da imaju svog upravljača iz javnog ili civilnog sektora i da su pod budnim okom zainteresovanih udruženja i građana, u Italiji, u Srbiji ili bilo gde u svetu, koji su spremni da svojim aktivizmom i javnim delovanjem u institucijama ili javnom prostoru iskažu nepravilnosti i neslaganja sa odlukama koje mogu da donesu neke moćne strukture ili grupe.

Oni su danas najjači garanti da ćemo toliko dragocene prirodne površine u gradovima sačuvati u današnjem vremenu sile i agresije i predati ih budućnosti.